Kunstmatige intelligentie Beethoven heeft zijn laatste symfonie nooit kunnen voltooien. Nu is zijn werk afgemaakt door kunstmatige intelligentie. Hoe klinkt het?

Klassieke muziek die door kunstmatige intelligentie (AI) is gecomponeerd, wordt nog steeds het beste door mensen uitgevoerd, muzikanten van het Beethoven Orkest Bonn in dit geval. Bij de eerste maten van Beethovens onvoltooide tiende symfonie, lijkt AI een simpel trucje te hebben uitgehaald met het wereldberoemde leidmotief ‘kort-kort-kort-lang’ uit de vijfde symfonie. De laatste noot dondert niet onheilspellend omlaag, maar vrolijk omhoog.

Maar nee, vertelt professor Ahmed Elgammal, de leider van het AI-onderzoek voor het Beethoven-X-project. Deze noten staan echt zo in de schetsen die Beethoven achterliet voor zijn tiende symfonie.

De meeste mensen, ook experts, blijken niet in staat om uit te maken welk noten van de meester zelf afkomstig zijn en welke van AI. Een prestatie op zichzelf. Maar dat Beethovens genie ontbreekt in deze tiende symfonie is ook wel duidelijk. De AI-compositie klinkt net iets te veel als een mengelmoes van bestaande muziek in plaats van iets vernieuwends. De première van de symfonie was op 9 oktober in Bonn, de geboorteplaats van Beethoven.

Sinds juni 2019 werkte een team van zo’n tien muziekhistorici, musicologen, componisten en AI-experts twee jaar aan de voltooiing van Beethovens tiende. De componist zelf was er kort voor zijn dood in 1827 aan begonnen, maar kwam niet verder dan een reeks schetsen. Op basis van zo’n 250 maten daaruit had de Engelse musicoloog Barry Cooper in de jaren tachtig al eens het eerste deel van de symfonie gecomponeerd. Voor een tweede deel had hij niet genoeg schetsen.

Zou kunstmatige intelligentie niet in staat zijn om te helpen een volledige symfonie te scheppen? Een symfonie die klinkt als Beethoven, die zijn ruwe schetsen gebruikt, en waarin elke noot door AI is gecomponeerd. Dat was het idee waarmee het bedrijf Deutsche Telekom begin 2019 de directeur van het Karajan Instituut in Salzburg, Matthias Röder, benaderde. Röder stelde het team samen.

Ahmed Elgammal, hoogleraar informatica aan Rutgers University (VS). werkt al jaren aan AI die beeldende kunst maakt en gebruikte het Beethoven-X-project als een middel om nieuwe, creatieve AI-technologie te ontwikkelen. Hoe ervoer hij de première in Bonn? „Ik had elke noot en elk fragment al eens eerder gehoord op mijn computer”, zegt hij twee dagen na de première via een Zoom-verbinding, „maar om alles nu bij elkaar te horen, uitgevoerd door een orkest in plaats van door een synthesizer, was heel vreemd. Het was alsof ik naar de vijfde of zevende van Beethoven luisterde. Tegelijkertijd was het iets heel nieuws.”

Veel concertbezoekers hadden een soortgelijke ervaring. Ze vertelden Elgammal dat de tiende eerder deed denken aan de muziek die de componist in de eerste helft van zijn leven schreef dan aan muziek later in zijn leven. Dat is niet gek, zegt hij: „We hebben onze AI getraind met alle muziek van Beethoven en daarin zit dus veel van zijn vroege en middelbare periode, terwijl er van zijn latere periode gewoon minder bestaat.”

Elgammal en zijn collega’s stonden voor een opgave die talloze nieuwe AI-oplossingen zou vergen: „Allereerst wilden we Beethovens schetsen gebruiken, om de symfonie zo authentiek mogelijk te maken. Daarnaast is de schaal van ons project veel groter dan alles wat eerder in de klassieke muziek met kunstmatige intelligentie is gedaan. We wilden Beethoven-AI een hele symfonie in twee delen laten componeren in plaats van losse stukjes van een paar minuten. Dat stelt hoge eisen aan de samenhang tussen verschillende onderdelen van de symfonie.”

Op basis van de schetsen moest Beethoven-AI leren om langere segmenten te componeren, ze te harmoniseren, bruggen te slaan tussen de segmenten en om het leidmotief door de symfonie heen te vlechten. De computer leerde welke techniek Beethoven zelf hiervoor gebruikte. En ten slotte leerde de machine ook nog om de symfonie te orkestreren: welk instrument speelt wat precies en wanneer?

Die orkestratie bleek Beethoven-AI trouwens nog niet bepaald in de vingers te hebben. De computer liet sommige muzikanten zo lang achter elkaar spelen dat het fysiek onmogelijk was. Dat moest rechtgetrokken worden door de Oostenrijkse componist Walter Werzowa, bekend van de jingle die hij voor chipfabrikant Intel componeerde.

Elgammal gebruikte de modernste machinaal-lerende technieken. Zulke technieken zijn in de afgelopen jaren bijvoorbeeld ook gebruikt om tekstverwerkers te laten voorspellen welk volgend woord je gaat tikken, en om tekstgenerator GPT-3 in 2020 menselijke teksten in allerlei stijlen te laten schrijven. Elgammal: „We hebben Beethoven-AI getraind met alle muziek die Beethoven zelf heeft geschreven, maar ook met alle klassieke muziek van voorgangers en tijdgenoten waarnaar de componist zou hebben kunnen luisteren.”

Na een uitgebreide trainingsperiode kon Beethoven-AI langere segmenten componeren en ze met elkaar verbinden tot een samenhangend geheel. Walter Werzowa selecteerde uiteindelijk van elk segment de meeste geschikte AI-variant.

Elgammal werkt inmiddels aan wetenschappelijke publicaties over het project. Hij is ervan overtuigd dat AI de kunsten zal gaan veranderen: „Vergelijk het met de manier waarop fotografie in de 19de eeuw de schilderkunst veranderde. Ineens was het veel minder belangrijk dat schilders de werkelijkheid kopieerden en konden ze zich meer richten op concepten en structuren. Kunstmatige intelligentie kan duizenden nieuwe ideeën generen en wordt straks een creatieve assistent van beeldend kunstenaars, musici en schrijvers.”
De muziek