Een deel van de honderden skeletten die ruim tachtig jaar geleden werden gevonden aan de oevers van een ijskoud bergmeer in de Himalaya, blijkt van Griekse origine. Tot op de dag van vandaag is onduidelijk hoe deze lichamen daar ooit zijn beland, te midden van andere, soms opvallend goed geconserveerde, lichamen met een duidelijke Indiase herkomst, zegt archeoloog Eveline Altena, specialist op het gebied van antiek DNA, in de podcast Factor Kuifje. ‘We hebben nog maar een fractie kunnen onderzoeken van de mensen die er liggen, dus wie weet wat voor geheimen er nog meer verborgen liggen.’

Op een expeditie hoog in de Himalaya ziet een Indiase boswachter in 1942 iets vreemds liggen aan de oevers van het afgelegen Roopkund-gletsjermeer. Het blijken honderden menselijke skeletten, opgehoopt rond het ijskoude bergmeer, dat het grootste deel van het jaar bevroren is en sinds de vondst in de volksmond 'het Skelettenmeer' wordt genoemd. Als de boswachter het meer bereikt, is het net ontdooid, zegt Altena. 'Hij weet niet wat hij ziet, maar voor hem is duidelijk dat het om menselijke skeletten gaat.'

De kolossale vondst is opmerkelijk, op zo'n afgelegen plek in de Himalaya. Maar tijd om verder onderzoek te doen is er niet: het weer verslechtert, dus de boswachter moest terug naar beneden, zegt Altena. 'Hij is verbaasd en overvallen. Beneden deed hij zijn verhaal en pas in 1956 is er een nieuwe expeditie naar het meer geweest, waarbij geprobeerd wordt het meer opnieuw te onderzoeken. En toen hebben ze eigenlijk voor het eerst kunnen vaststellen wat er aan de hand was en wat er kon zijn gebeurd.'

Daarmee is overigens nog geen antwoord gegeven op de vraag wat de skeletten daar doen. 'Er doen wel allerlei verhalen de ronde', zegt Altena. 'Het is ongelofelijk hoog en afgelegen, je loopt er niet zomaar even langs. Bekend is dat daar vreselijke hagelstormen kunnen woeden, dus het is zeker mogelijk dat mensen daar door hevige hagelbuien om het leven zijn gekomen. Dus we vermoeden dat de mensen die daar gevonden zijn er ook echt doelbewust heen zijn gegaan. Maar wat die reden is, dat is de grote vraag.

Aanvankelijk wordt nog gedacht dat het Japanse soldaten zijn, die aan het begin van de Tweede Wereldoorlog een inval hebben gepland en verrast worden door een storm. Later komen er nog theorieën over heiligen die rituele zelfdoding hebben gepleegd, verdwaalde Tibetaanse handelaren, een openluchtbegraafplaats, of een dumpplek voor slachtoffers van epidemieën. Een studie uit begin 2000 toont aan dat een aantal individuen schade aan het hoofd heeft, veroorzaakt door een stomp, rond voorwerp.

Ook de lokale bevolking heeft zijn eigen theorieën, waaruit blijkt dat eigenlijk al langer bekend is dat die skeletten daar liggen. De godin Nanda Devi, die vlak bij die plek in de Himalaya zou wonen, zou op bezoek zijn geweest bij een koning die haar vreselijk had beledigd. Ze heeft wraak op hem genomen en om het goed te maken wil hij een pelgrimage maken naar haar woonplek. Maar het idee is dat zij uit onvrede een vreselijke storm op hem en zijn gevolg heeft afgestuurd, waardoor ze allemaal op die plek zijn omgekomen.

Driehonderd tot zevenhonderd lichamen
Vooral het idee van een pelgrimage is volgens Altena best plausibel. Bekend is dat de plek op een pelgrimsroute ligt, waar ook elke twaalf jaar de religieuze podcast Ratha Yatra langskomt. 'Het kan zeker dat mensen daar zijn overvallen door een storm en zijn overleden.' Het gaat om resten van vermoedelijk driehonderd tot zevenhonderd mensen. Doordat ze grotendeels in het ijs en sneeuw liggen, zitten er vaak nog vlees en weke delen op. 'Ze zijn echt wel goed geconserveerd.'

Uit DNA-onderzoek is materiaal verzameld voor eerste dateringen, waarbij men uitkwam bij 1300 tot 1500 – de late middeleeuwen. Maar een grote studie die National Geographic begin deze eeuw uitvoerde, wijst eerder op datering in de negende eeuw na Christus. 'Dateringsmethoden waren veel beter geworden. We zien dat mensen die binnen die studie zijn onderzocht – wat overigens maar een fractie van het geheel is – daarop wezen. Dus dan zit je al in de vroege middeleeuwen.'

Bovendien blijken er ook skeletten van vrouwen en kinderen tussen te zitten, wat de optie uitsluit dat het om soldaten gaat. En ook de vondst van specifieke slippers, parasols en armbandjes blijkt heel typisch te zijn voor pelgrims die die routes lopen. 'Dus dat duidt al meer op een pelgrimage, die is overvallen door een storm. Uit genetisch onderzoek blijkt ook dat de individuen die zijn getest genetisch overeenkomen met mensen die nu in India wonen. 'Dus dat is op dat moment alsnog de meest logische theorie.'

In 2019 zet aanvullend onderzoek, bedoeld om bestaande theorieën verder uit te diepen, alles juist weer op losse schroeven. Inmiddels zijn 38 mensen onderzocht. De verwarring wordt alleen maar groter: uit het DNA blijkt opeens dat het om twee volstrekt verschillende groepen gaat: de aan India gelieerde groep, maar ook een groep – praktisch een derde – die genetisch overeenkomt met mensen die vandaag de dag op Kreta of elders in Griekenland wonen – in ieder geval met een Europese herkomst.'

Het 'Griekse' contingent blijkt bovendien van veel latere datum: zo'n beetje tussen 1650 en 1900, met begin 19e eeuw als meest nauwkeurige schatting. Het kan kloppen dat er Griekse gemeenschappen zijn geweest in het gebied, zegt Altena. Maar zulke gemeenschappen zitten er doorgaans al zo lang dat ze een andere genetische variatie bij zich dragen. 'Genetisch hebben we dat in modern India eigenlijk nog helemaal niet teruggevonden, terwijl de nu levende Indiase populatie eigenlijk wel heel goed onderzocht is. Dus dat is toch onwaarschijnlijk.'

Wel zijn er theorieën geopperd over de aanwezigheid van Armeense handelaren. Historische bronnen maken volgens Altena duidelijk dat Armeense gemeenschappen als handelaren opereerden in Indiase steden. Maar als je het DNA van nu levende Armeniërs en Armeniërs uit het verleden vergelijkt met de 'Griekse' lichamen, dan zijn er weinig parallellen. 'Dus dat is ook onwaarschijnlijk. Je kunt het niet heel hard ontkennen, maar die genetische Grieken die zijn onderzocht, zullen dat niet zijn geweest.'

Nog even is geopperd dat er misschien botten zouden zijn verwisseld in het laboratorium, maar gezien de route die de skeletten af hebben moeten leggen, is dat ook niet erg waarschijnlijk. Altena heeft recent veel contact met David Reich van Harvard Medical School in Boston, die in 2019 het DNA-onderzoek verrichtte. Ook hij is nog altijd zeer verbaasd over de resultaten, die ook echt moeilijk te interpreteren blijken. 'Er is geen enkele aanwijzing waar deze mensen vandaan zijn gekomen, we weten het gewoon echt niet.'

Het wonderlijke is dat er geen greintje twijfel was geweest als de groep genetische Grieken niet als zodanig was geïdentificeerd. Maar niet altijd leidt voortschrijdend inzicht tot meer duidelijkheid, blijkt ook hier weer. 'Duidelijk is wel dat er sprake was van een pelgrimage van Indiërs in de middeleeuwen, maar de vraag is nog altijd wat die groep Europeanen daar deed.'

Zo blijven er nog veel vragen onbeantwoord, maar het gebied rond 'het Skelettenmeer' is nog altijd zeer onherbergzaam, veranderlijk, verraderlijk en gevaarlijk. 'Het liefst zou je een grote opgraving doen en vervolgens goed inventariseren wat en wie er ligt en wat ze bij zich hadden. Die lichamen zijn zeer goed bewaard gebleven, dus er wordt nog kleding gevonden, en dingen die mensen met zich meedroegen. Daar zou je echt goed onderzoek naar willen doen, maar het is gewoon echt heel gevaarlijk.'

Het zal nog een hele klus worden om de skeletten te identificeren. Alles moet zorgvuldig worden gedocumenteerd en het gaat om veel meer dan de skeletten zelf, het gaat ook om de omstandigheden en de omgeving waarin de botten gevonden worden. 'Wat iemand bij zich draagt, zegt iets over de periode en de herkomst. Ze hebben eerder al gezien dat specifieke slippers, parasolletjes en armbanden heel typisch zijn voor pelgrims die deze route lopen.'

Deze vondsten zullen zeker helpen om nog openstaande vragen op te lossen. Maar of dat genoeg is, betwijfelt Altena. 'Het klimaat warmt op, de gletsjers smelten, dus misschien wordt het mogelijk om in de toekomst meer onderzoek te doen omdat de plek wat minder onherbergzaam wordt. Maar die hoogte blijft, dus je hebt altijd te maken met hoogteziekten, dus het blijft denk ik echt wel een uitdaging. Het is een uitzonderlijke situatie, op een unieke plek. Dus het gaat ons niet heel veel vertellen over grote gebeurtenissen uit het verleden.'

In die zin is de wetenschappelijke relevantie wellicht beperkt. Maar het grote avontuurlijke gehalte maakt het wel degelijk bijzonder, beaamt Altena. 'In die zin spreekt het ook ons als wetenschappers natuurlijk tot de verbeelding en wil je ook graag zo'n mysterie oplossen.'